کاغذ چگونه ساخته می شود؟
كاغذ، ورقه نازك و همواري است كه به طور معمول از الياف گياهي ساخته مي‌شود و به طور عمده براي نوشتن و چاپ كردن از آن استفاده مي‌شود.به‌نظر مي‌رسد واژه كاغذ از زبان سانسكريت وارد زبان فارسي شده باشد.كاغذ از الياف به هم آميخته سلولز تشكيل مي‌شود كه از سال 1860 به بعد قسمت عمده كاغذ جهان از چوب و مغز آن بدست مي‌آيد.
ساخت اولين كاغذي كه شبيه كاغذهاي امروزي بوده است به فردي چيني بنام تساي لوآ در سال 105 ميلادي نسبت داده مي‌شود.چيني‌ها در ساختن كاغذ از پوست درخت توت استفاده مي‌كردند و بعدها در قرن اول و دوم ميلادي، گرد فشرده ساقه خيزران را براي تهيه كاغذ بكار بردند.
در اروپا تا حدود قرن اول ميلادي از كاغذ پاپيروس استفاده مي‌شد ولي در آن زمان با پيدايش نوع جديدي از كاغذ كه پارشمن ناميده مي‌شد رقابتي بين اين دو نوع كاغذ بوجود آمد.بدين ترتيب تا تهيه كاغذ به صورت امروزي ( يعني تهيه كاغذ از موادي چون الياف پارچه و چوب ) براي نوشتن از پارشمن و پاپيروس استفاده مي‌شد.
تاريخچه كاغذسازي در ايران
تاريخ ساخت كاغذ در ايران به سال 134 هجري قمري ( 751 ميلادي ) و به زمان هجوم چينيان به سمرقند برمي‌گردد. كه طي آن، ايرانيان فن كاغذسازي را از اسيران چيني فرا گرفتند.طولي نكشيد كه كاغذهاي توليدي ايران به قدري شهرت پيدا كرد كه از طريق كاروان هايي از بغداد و دمشق به مصر و از آنجا در امتداد درياي مديترانه به آسياي مركزي و سپس به اروپا برده شد.
انواع كاغذ هايي كه در نسخ خطي ايران بكار مي‌رفته و از شهرت خاصي برخوردار بوده است عبارتند از :1-كاغذ آهاري 2- كاغذ ابري 3- كاغذ ابريشمي 4- كاغذ پوست دل آهو 5- كاغذ بغدادي 6- كاغذ حنايي 7- كاغذ خراساني 8- كاغذ مقتايي 9- كاغذ دولت آبادي 10- كاغذ عادل شاهي 11-كاغذ سمرقندي 12- كاغذ هندي 13- كاغذ خان بالغ 14- كاغذ بخارايي 15- كاغذ اصفهاني 16- كاغذ كشميري 17- كاغذ مصري 18- كاغذ تركي 19- كاغذ ترمه 20- كاغذ فرنگي جديد
مهم ترين كاغذ هايي كه توسط مسلمين ساخته شد:
كاغذ سليماني - كاغذ طلحي - كاغذ نوحي - كاغذ فرعوني - كاغذ جعفري - كاغذ طاهري - كاغذ ماموني - كاغذ منصوري
كاغذ سمرقندي
اين كاغذ را بايد نخستين نمونه كاغذ ايراني دانست كه برابر نيازهاي كاتبان ايراني و شرايط كتابت با قلم ني پديد آمده است. تاييد استادان طراز اول خوشنويسي نظير سلطان علي مشهدي در <صراط السطور> از مرغوبيت خاص اين كاغذ خبر مي‌دهد.كيفيت مناسب اين كاغذ سبب رونق تجارت آن شد، به طوري كه سمرقند را به مركز تجارت آن تبديل كرد. حتي مرغوبيت اين كاغذ منجر به گراني آن گرديد، به طوري كه از انواع مختلف آن در همه جا، با رغبت و تحسين استقبال مي‌شد و در اندازه‌هاي مختلف كاربرد پيدا كرده و به تمام بلاد اسلامي صادر مي شد.كاغذ سمرقندي و كيفيت جهانگير آن سبب شد تا كشورهاي مسلمان آن روزگار، هميشه ترجيح دهند براي خلق آثار ماندگار، از آن استفاده كنند.حتي وقتي بايسنقر ميرزا تصميم به كتابت قرآن معروف و عظيم بايسنقر گرفت، دستور داد تا كاغذگران سمرقندي، تمامي تجربه و همت خويش را به كار بگيرند تا بتوانند صفحاتي عظيم از اين كاغذ را پديد آورند و امروز شاهد بقاياي اين قرآن عظيم بايسنقري در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي در ابعاد هر صفحه 101 *177 سانتي‌متر با مقياس امروز هستيم كه بزرگ تر از كاغذهاي صنعتي استاندارد امروزين است.
كاغذ بخارايي
دومين كاغذ توليدي ايرانيان است كه در كارگاه‌هاي كاغذسازي بخارا رواج پيدا كرد و به همين ترتيب، نام گذاري كاغذ، منسوب به مراكز توليدي آن شد.
كاغذهاي طاهري
به دستور طاهر دوم، از امراي نيشابور، و همين طور كاغذ طلحي به دستور طلحه بن طاهر، از امراي طاهري، ساخته شد.
كاغذ ماموني
به نظر مي رسد از انواع كاغذهايي است كه به دستور فضل برمكي در مرو ساخته مي‌شد.
كاغذ نوحي
از انواع كاغذهاي خراساني است كه نوح بن منصور ساماني در ساخت و ترويج آن نقش موثري داشته و به همين نام هم شهرت پيدا كرده است.
كاغذ منصوري
در خراسان تاكنون از دو نوع كاغذ منصوري ياد شده است كه اولين آن منسوب به منصور ساماني است و ديگري كاغذي است خراساني كه توسط كاغذگر هنرمندي به نام منصور كاغذي ساخته شده است و شايد در زمره معدود نمونه‌هايي از كاغذسازي باشد.
كاغذ فرعوني
برخلاف اسم آن، از انواع كاغذهاي خراساني است كه تا سده پنجم هجري رواج داشته و رقيب سرسخت كاغذ مصري بوده است. تاريخ و سابقه ساخت آن را تا نيمه اول سده دوم هجري ذكر كرده اند.
نوآوري هاي ايرانيان در كاغذ سازي
ايرانيان مسلمان در كار بهبود ساختن كاغذ به نوآوري‌هاي جالبي دست پيدا كرده بودند كه به چند مورد اشاره مي‌شود:
1- آهار زدن به كاغذ : ايرانيان كه در كار ساختن كاغذ پوستي(پارشمن) تجربه‌هاي زيادي داشتند كوشيدند آن تجربه‌ها را در ساختن كاغذ جديد نيز به كار گيرند. از اين رو، به كاغذ نشاسته گندم مي‌زدند كه سطح كاغذ را براي نوشتن با جوهر مناسب‌تر مي‌كرد.
2- بهره‌گيري از آب‌دنگ : اين دستگاه كوبه‌اي، پتك مانند بود كه با چرخاب به حركت در مي‌آمد و از آن براي خرد كردن تكه‌هاي بزرگ چوب بهره مي‌گرفتند.
3-بهره‌گيري از قالب خيزران : نوارهايي از چوپ خيزران را مانند حصير به هم مي‌بافتند و برگه‌هاي كاغذ خيس را براي آبكشي روي آن مي‌گذاشتند و پس از اين كه آب آن گرفته شد در حالي كه ورقه هنوز مرطوب بود، آن را برمي‌داشتند.اين كار به سازنده كاغذ امكان مي‌داد به طور پياپي ورقه‌هاي كاغذ را روي همان يك قالب آبكشي كند. پيش از آن، ورقه كاغذ را روي پارچه درشت بافي پهن مي‌كردند، اما تا زمان خشك شدن ورقه كاغذ، نمي‌توانستند آن را از روي پارچه بردارند.
4- بهبود كاغذ و بازيافت آن : افزودن موادي مانند بزرك، پنبه و كهنه پاره‌هاي كتان به تركيب كاغذ و هم‌چنين بهره‌گيري از خرده پاره‌هاي كاغذ و پارچه‌هاي كهنه كه در بهبود كاغذ سودمند بود و شيوه‌اي از بازيافت نيز به حساب مي آمد.
5- كاغذ رنگي: در برخي دست‌نوشته‌هاي نويسندگان مسلمان دستورهايي براي ساختن كاغذ به رنگ‌هاي قرمز، سبز، آبي، صورتي، زرد، پيازي و ارغواني وجود دارد و حتي نوشته شده است كه چگونه مي‌توان كاري كرد كه برگه‌هاي كاغذ كهنه و ديرين به نظر برسند.
روش‌هاي الوان سازي
الوان سازي كاغذ كه از ابداعات هنرمندان ايراني است، به گونه‌هاي متفاوت انجام مي‌شده است:
الف: استفاده‌هاي خود رنگي در خمير كاغذ
ب: روش‌هاي افشان يا رنگ افشاني
ج: روش‌هاي غرقابي
د: روش‌هاي ابر و باد يا ابري سازي
الف: استفاده‌هاي خود رنگي در خمير كاغذ:
استفاده از رنگ گياه براي كاغذ از تجارب قديمي ايرانيان است كه نمونه آن كاغذ كاهي است و آن استفاده از كاه گياه گندم براي ماده اوليه خمير كاغذ است. مواد نشاسته اي و لعابي موجود در ساقه گندم سبب آهاري شدن آن مي‌شود.از همين خاصيت استفاده مي‌شد و كاغذهايي براي طراحي و نقاشي پديد مي‌آوردند كه امروز نوع ماشيني آن <كاغذ گراف> نام دارد.گاهي در دوران كاغذسازي ايرانيان، از رنگ‌هاي گياهي محلول در آب، مانند حنايي و زعفراني استفاده مي‌شد. بدين ترتيب، رنگ به جاي سطح كاغذ در متن خمير قرار داشت و نه تنها بر دوام كاغذ مي‌افزود، بلكه از هجوم قارچ‌ها و ساير آفات كاغذ و كتاب جلوگيري مي‌كرد.
ب: افشان به معني پراكندن رنگ محلول به صورت ذرات ريز بر روي اجسام است به هر وسيله اي كه ممكن باشد.در طول تاريخ از ابزارهاي متفاوت مانند قلم موي افشانگر كه آن را خامه افشان هم گفته اند و نيز ابزاري به نام فوتك و ابزارهاي موسوم به ايربراش استفاده شده است؛ اما در كتاب سازي و نگارگري افشانگر بايد با همان قلم موي مخصوص باشد و ابزارهاي مدرن نظير فوتك و ايربراش كاربردي نمي توانند داشته باشند.روش‌هاي رنگ افشاني هم بستگي به نوع كار هنري و همين طور توانايي‌هاي خاص هنرمند دارد كه بهتر است با رنگ‌هاي گياهي يا آبرنگ استفاده شود.علاوه بر انواع رنگ‌هاي محلول در آب، از طلاي حل كرده هم استفاده مي‌شود كه در اين صورت آن را زرافشاني گويند. افشان زر و نيز افشان نقره را هم به تناسب كار در اين حوزه به كار مي‌برند.
ج: در روش‌هاي غرقابي، رنگ‌هاي گياهي را پس از آماده سازي در ظرفي پهن مي‌ريزند و اوراق مورد نياز را در محلول آماده شناور و سپس آويزان مي‌كنند تا خشك شود.
د: روش‌هاي ابري سازي يا ابر و باد : اساس رنگ آميزي بدين گونه است كه در ظرفي بزرگ نشاسته حل شده را مي‌ريزند و بر آن از رنگ‌هاي گياهي يا جسمي رقيق شده به صورت چند قطره ريز يا درشت مي‌افشانند و كاغذ را براي لحظه‌اي كوتاه بر آن قرار مي‌دهند و سريعا برمي دارند و در محلي قرار مي‌دهند تا خشك شود.بعد از خشك شدن با اتوي نيم گرم، كاغذها را صاف مي‌كنند. ابري سازي هم انواع مختلفي دارد كه نتيجه تجربه و ابتكارات هنرمندان است.
صنعت كاغذ سازي در دوران معاصر
در دوره قاجار به دلايل مختلف نظير رقابت روسيه و انگليس بر سر منافعي كه در ايران داشتند و بي‌لياقتي و بي‌كفايتي دولت وقت، صنعت كاغذسازي رونقي نداشته است.در زمان سلطنت رضا خان نيز كاغذ مورد نياز از كشورهاي روسيه، سوئد، آلمان و روماني خريداري مي شد.كوشش براي احداث يك كارخانه كاغذسازي در ايران كم و بيش ادامه يافت تا در سال 1344 هجري شمسي مقدمات ايجاد اولين كارخانه كاغذسازي به منظور توليد كاغذ چاپ و تحرير با استفاده از تفاله نيشكر در هفت تپه خوزستان به ظرفيت 100 تن در روز فراهم گشت و سر انجام شركت كاغذ پارس در سال 1346 هجري شمسي تاسيس شد.اين شركت با ظرفيت اوليه 35 هزار تن كاغذ در سال 1349 آغاز به كار كرد و در اين سال به توليد 12300 تن كاغذ چاپ و تحرير دست يافت.در سال 1352، بزرگ‌ترين كارخانه كاغذسازي ايران به نام مجتمع صنايع چوب و كاغذ ايران(چوكا) با مشاركت وزارت صنايع(60 درصد سهام) وزارت كشاورزي و عمران روستايي(40 درصد سهام) در كيلومتر شش جاده رضوان‌شهر به تالش بنيان‌گذاري شد و در سال 1357 كار خود را آغاز كرد.اوج گيري انقلاب اسلامي به بسته شدن بسياري از كارخانه‌ها از جمله همين كارخانه كاغذسازي انجاميد كه بيش‌تر از سوي خارجي‌‌ها اداره مي‌شد.از سال 1361 تلاش‌هاي برنامه‌ريزي شده‌اي براي راه اندازي دوباره توليد كاغذ آغاز شد و با تحويل كارخانه به سازمان صنايع ملي ايران در سال 1364، اين تلاش‌ها به بار نشست و فعاليت اين كارخانه آغاز شد.بعدها مراكز ديگري از جمله شركت صنايع چوب و كاغذ مازندران در سال 1376 راه اندازي شد كه به عنوان توليد كننده كاغذ در ايران با ظرفيت 175000 تن ( شامل 90000 تن كاغذ روزنامه و چاپ و تحرير و 85000 تن كاغذ فلوتينگ ) فعاليت دارد.كاغذ به طور عمده از الياف بافته شده سلولزي تشكيل شده است. اين الياف از چوب و منابع گياهي ديگر تهيه مي‌شود.به جز الياف سلولزي بيش از 30 درصد وزن كاغذ از افزودني‌هايي مانند : مواد معدني، مواد شيميايي و مواد سفيد كننده تشكيل مي‌شود.
احداث كارخانه صنايع چوب و كاغذ مازندران در سال‌هاي اخير و وجود كارخانجاتي نظير نئوپان، فيبر، ... نياز به چوب را روز به روز افزايش داده است. منبع اصلي توليد چوب كشورمان همان 9/1 ميليون هكتار جنگل هاي شمال كشور است كه درصد قابل توجهي از آن داراي وضعيت مخروبه و نيمه مخروبه است.در چنين شرايطي ناگزير بايد منابع ديگري را جستجو كرد تا بتواند جايگزين گونه‌هاي بومي شمال كشور شود و فشار وارده به جنگل‌هاي طبيعي را كاهش دهد.كاغذ و مقواي باطله مهم ترين بخش مواد اوليه را در صنعت كاغذسازي تشكيل مي‌دهند.كاغذ باطله از نظر اقتصادي براي صنعت كاغذسازي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و نقش عمده‌اي در حفظ محيط زيست و جلوگيري از قطع درختان به عنوان مواد اوليه ايفا مي‌كند.
در اغلب كارخانه‌هاي كاغذسازي از خمير كاغذ بازيافتي به عنوان بخشي از خمير تهيه شده براي توليد كاغذ و مقوا استفاده مي‌كنند. براي مثال بيش از نيمي از مجموع الياف مورد استفاده در صنعت كاغذسازي انگلستان را كاغذهاي باطله و بازيافتي تشكيل مي‌دهند.
